ਭੂਮਿਕਾ
ਅੱਜ ਦੇ ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਸਾਡੀ ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਚੋਰੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਗਲਤ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਵੀ ਕਾਫੀ ਵਧ ਗਏ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਘਰ ਬੈਠਿਆਂ ਹੀ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਪੈਸੇ ਭੇਜਦੇ ਹਾਂ, ਸਕੂਲ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਮੋਬਾਈਲ ਰਾਹੀਂ ਕਈ ਐਪ ਵਰਤਦੇ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾ ਬਰਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਘਾਤਕ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸਾਈਬਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੀ ਹੈ?
ਸਾਈਬਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਹ ਤਰੀਕੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਜਾਣਕਾਰੀ, ਡਿਵਾਈਸਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫੋਨ, ਕੰਪਿਊਟਰ), ਨੈੱਟਵਰਕ ਅਤੇ ਡਾਟਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਮ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਹੈ।
ਸਾਈਬਰ ਖ਼ਤਰੇ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ?
ਫਿਸ਼ਿੰਗ (Phishing): ਝੂਠੀ ਈਮੇਲ ਜਾਂ ਮੈਸੇਜ ਰਾਹੀਂ ਤੁਹਾਡਾ ਪਾਸਵਰਡ ਜਾਂ ਬੈਂਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼।
ਹੈਕਿੰਗ: ਤੁਹਾਡੇ ਖਾਤੇ ਜਾਂ ਡਿਵਾਈਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਦਾਖਲ ਹੋਣਾ।
ਵਾਇਰਸ ਅਤੇ ਮੈਲਵੇਅਰ: ਡਿਵਾਈਸ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੌਫਟਵੇਅਰ।
ਸੋਸ਼ਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ: ਤੁਹਾਡਾ ਭਰੋਸਾ ਜਿੱਤ ਕੇ ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ।
ਸਾਈਬਰ ਬੁਲਿੰਗ: ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਰਾਹੀਂ ਡਰਾਉਣਾ, ਬਦਨਾਮ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਤੰਗ ਕਰਨਾ।
ਸਾਈਬਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਹਮ ਉਪਾਅ
ਮਜ਼ਬੂਤ ਪਾਸਵਰਡ ਵਰਤੋ:
ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਅੱਖਰ, ਅੰਕ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪਾਸਵਰਡ ਬਣਾਓ।
ਹਰ ਖਾਤੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਸਵਰਡ ਰਖੋ।
ਪਾਸਵਰਡ ਮੈਨੇਜਰ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ।
ਦੋਹਰੀ ਤਸਦੀਕ (2-Factor Authentication) ਵਰਤੋ:
ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜਿੱਥੇ ਪੈਸਿਆਂ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ।
ਐਂਟੀਵਾਇਰਸ ਸੌਫਟਵੇਅਰ ਲਗਾਓ:
ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਅੱਪਡੇਟ ਕਰਦੇ ਰਹੋ।
ਅਣਜਾਣ ਲਿੰਕਾਂ ਜਾਂ ਐਪਸ ਤੋਂ ਬਚੋ:
ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜੋ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਜਾਂ ਮੈਸੇਜ ਰਾਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਪਬਲਿਕ Wi-Fi ਤੋਂ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹੋ:
ਕਦੇ ਵੀ ਬੈਂਕਿੰਗ ਜਾਂ ਲੌਗਇਨ ਵਰਗੇ ਕੰਮ ਪਬਲਿਕ Wi-Fi 'ਤੇ ਨਾ ਕਰੋ।
ਆਪਣੇ ਡਾਟਾ ਦਾ ਬੈਕਅੱਪ ਬਣਾਓ:
ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੇ ਨਾ ਰੱਖੋ। Google Drive ਜਾਂ USB ਵਰਤੋਂ।
ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਸਾਈਬਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਨਿਯਮ
ਬੱਚੇ ਅਕਸਰ ਖੇਡਾਂ, ਵੀਡੀਓਜ਼ ਜਾਂ ਹੋਰ ਐਪ ਵਰਤਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਅਣਜਾਣ ਖ਼ਤਰੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਮਾਪਿਆਂ ਲਈ ਕੁਝ ਟਿੱਪਸ:
ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰੋ।
ਪੈਰੈਂਟਲ ਕੰਟਰੋਲ ਸੈਟਿੰਗ ਵਰਤੋ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਂ, ਪਤਾ, ਸਕੂਲ ਜਾਂ ਫੋਟੋ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਨਾ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਨਲਾਈਨ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰਖੋ।
ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਸਾਈਬਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀਆਂ
ਸਾਈਬਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਰੀਅਰ ਵੀ ਹੈ।
ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਸੈਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ:
ਇਥਿਕਲ ਹੈਕਰ
ਸਾਈਬਰ ਸੇਫਟੀ ਅਫ਼ਸਰ
ਸਾਈਬਰ ਲਾ ਐਕਸਪਰਟ
ਇਨਫਰਮੇਸ਼ਨ ਸਿਸਟਮ ਮੈਨੇਜਰ
ਨਤੀਜਾ (ਸਾਰ)
ਸਾਈਬਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਚੋਣ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਅੱਜ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਇਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਆਦਤ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਚਾਬੀ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਾਵਧਾਨ, ਜਾਗਰੂਕ ਅਤੇ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਵਾਲਾ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਵਰਤਣਾ ਹੀ ਸੱਚੀ ਸਾਈਬਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੈ।
ਇੱਕ ਜਾਗਰੂਕ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣੋ,
ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਵਰਤੋ!
ਲੇਖਿਕਾ : ਵੀਨਾ ਰਾਣੀ
ਕੰਪਿਊਟਰ ਅਧਿਆਪਕਾ
ਸ.ਸ.ਸ.ਸ. ਰੂੜੇਕੇ ਕਲਾਂ
